Ankara Rüşvet Avukatı | Rüşvet Suçu (TCK 252) ve Cezası

Rüşvet suçu suçlaması, bir kamu görevlisinin veya bir özel sektör çalışanının kariyerini, itibarını ve özgürlüğünü tehdit eden en ciddi iddialardan biridir. Kamu idaresine olan güveni temelden sarsması nedeniyle kanun koyucu tarafından ağır yaptırımlara bağlanan bu suç, genellikle karmaşık ilişkiler ve ispatı zor deliller içerir. Böyle bir suçlamayla karşı karşıya kalmak, kişinin hayatını bir anda altüst edebilir ve atılacak her hukuki adımın sonuçları hayati önem taşır.

Bu nedenle, sürecin en başından itibaren alanında uzman bir Ankara rüşvet avukatı ile çalışmak, adil bir yargılanma ve hak kaybına uğramama adına kritik bir zorunluluktur. Bu makalede, rüşvet suçunun ne olduğunu, unsurlarını, cezalarını ve bu ciddi suçlamayla karşı karşıya kalanların bilmesi gerekenleri detaylarıyla ele alacağız.

Rüşvet Suçu Nedir? Genel Tanım ve Hukuki Çerçeve

Rüşvet suçu, kamu görevlisinin göreviyle ilgili bir işi yapması, yapmaması, hızlandırması veya yavaşlatması karşılığında, kendisine veya bir başkasına menfaat sağlanması amacıyla gerçekleştirilen iki taraflı bir suç türüdür. Hem rüşveti veren hem de alan kişi, cezai sorumluluk altındadır. Bu suç, Türk Ceza Kanunu’nun 252. maddesinde ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir ve kamu görevlilerine olan güveni sarsan, kamu yönetiminin tarafsızlığına zarar veren ağır bir suç tipi olarak kabul edilir.

Rüşvet suçunun unsurları şunlardır:

• Fail: En az bir tarafı kamu görevlisidir. Diğer taraf ise gerçek kişi, şirket temsilcisi veya çıkar sağlamak isteyen herhangi bir kişi olabilir.
• Fiil: Kamu görevlisinin göreviyle ilgili bir işi yapması ya da yapmaması karşılığında menfaat temin edilmesidir.
• Menfaat: Parasal bir kazanç olabileceği gibi, bir hizmet, atama, ihaleye yönlendirme gibi maddi veya manevi çıkar da olabilir.
• İki Taraflılık: Rüşvet suçu karşılıklı rıza ile işlenen bir suçtur. Yani hem verenin hem alanın suça katılması gerekir.

Bu suçun en önemli ayırt edici özelliği, menfaatin “görevle bağlantılı olması”dır. Örneğin, bir belediye çalışanının inşaat ruhsatını hızlandırmak için para alması ya da bir memurun ihale öncesi teklif verene ayrıcalık sağlaması tipik rüşvet suçlarıdır.

Rüşvet suçunun toplumda yaygınlaşması, kamu yönetimi üzerinde ciddi bir güven sorunu doğurur. Bu nedenle yasa koyucu, bu suçu yalnızca cezaî yaptırımla değil, aynı zamanda kamu görevinden men ve malvarlığına el koyma gibi idari yaptırımlarla da cezalandırır.

Türk Ceza Kanunu’nda Rüşvet Suçunun Düzenlenişi

Rüşvet suçu, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun (TCK) “Kamu İdaresinin Güvenilirliğine ve İşleyişine Karşı Suçlar” başlıklı bölümünde, madde 252 kapsamında ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir. TCK’ya göre rüşvet suçu, hem kamu görevlisi hem de rüşvet veren açısından cezai sorumluluk doğurur.

TCK Madde 252’ye Göre Rüşvetin Unsurları:

• Bir kamu görevlisinin, göreviyle ilgili bir işi yapması, yapmaması, yaptırmaması, hızlandırması veya geciktirmesi karşılığında,
• Kendisine veya gösterdiği bir üçüncü kişiye doğrudan ya da dolaylı olarak bir menfaat sağlaması,
• Rüşvet alanla verenin karşılıklı anlaşmasıyla gerçekleşmesi.

Cezai Yaptırımlar:

• Kamu görevlisi ve rüşvet veren kişi hakkında:
  4 yıldan 12 yıla kadar hapis cezası öngörülmektedir. Suçun niteliğine ve menfaatin büyüklüğüne göre ceza miktarı artabilir.
• Aracı olan kişiler hakkında:
  Rüşvet alışverişine aracılık eden kişi de aynı şekilde cezalandırılır. Eğer kişi sonradan pişmanlık gösterir ve suçu yetkili makamlara bildirirse, cezasında indirim veya tamamen kurtulma söz konusu olabilir.
• Tüzel kişiler açısından:
  Rüşvet suçu tüzel kişinin yararına işlenmişse, ilgili şirkete yönelik olarak faaliyet izninin iptali, kamu ihalelerine katılma yasağı veya malvarlığına el koyma gibi yaptırımlar da gündeme gelebilir.

Etkin Pişmanlık Hükümleri:

Rüşvet suçu işlemeye karar veren ya da bu suçta aracılık eden kişi, suçun ortaya çıkmasından önce yetkili makamlara haber verirse, hakkında ceza verilmez. Bu hüküm, suça katılmış ancak daha sonra vicdanen rahatsızlık duyan kişileri suçu bildirmeye teşvik etmek için düzenlenmiştir.

Görevi Kötüye Kullanma ile Rüşvet Arasındaki Fark:

Görevi kötüye kullanma suçu tek taraflıdır; rüşvet suçunda ise iki tarafın anlaşması vardır. Kamu görevlisinin karşılığında menfaat almadığı durumlar görevi kötüye kullanma sayılırken, rüşvet suçunda menfaatin varlığı esastır.

Sonuç olarak: TCK madde 252, yalnızca bireylerin değil, aynı zamanda tüzel kişilerin de sorumluluğunu doğurabilecek kapsamlı bir düzenlemedir. Rüşvetle mücadele, bu maddenin etkin uygulanmasıyla doğrudan ilişkilidir.

Rüşvetin Şartları ve Suçun Oluşumu İçin Gerekli Unsurlar

Rüşvet suçu, her iki tarafın da bilinçli şekilde menfaat ilişkisine girmesiyle oluşan, çift taraflı bir irade beyanını gerektiren suçtur. Rüşvet sayılabilmesi için belirli unsurların bir arada bulunması gerekir. Aksi hâlde fiil, rüşvet değil; örneğin görevi kötüye kullanma, tehdit, zimmet ya da dolandırıcılık gibi başka suçlarla değerlendirilir.

Rüşvet Suçunun Oluşumu İçin Gerekli Unsurlar

Kamu Görevlisinin Bulunması: Rüşvet suçunun işlenebilmesi için en az bir tarafın “kamu görevlisi” sıfatını taşıması gerekir. Kamu görevlisi, devlet adına görev yapan memur, belediye personeli, hâkim, savcı, asker, öğretmen, müfettiş vb. olabilir.

Görevle Bağlantılı Bir İşlemin Söz Konusu Olması: Menfaat, kamu görevlisinin görev alanına giren bir işi yapması veya yapmaması karşılığında verilmelidir. Görevle ilgisiz menfaat teminleri rüşvet suçunu oluşturmaz.

Karşılıklı Anlaşma: Rüşvet suçunun oluşabilmesi için hem rüşvet alanın hem de verenin bu menfaat ilişkisine bilerek ve isteyerek katılması gerekir. Zorlama, tehdit veya kandırma varsa rüşvet suçu değil, başka suçlar gündeme gelir.

Menfaatin Sağlanması veya Vaat Edilmesi: Rüşvet suçu sadece menfaatin fiilen alınmasıyla değil, menfaatin vaat edilmesiyle de oluşur. “Al sana şu kadar para, şu işi hallet” şeklindeki teklif bile rüşvet suçunun oluşmasına yeterlidir.

Hukuka Aykırılık: Kamu görevlisinin menfaat karşılığında görevini yapması veya yapmaması hukuka aykırıysa, bu unsur oluşur. Örneğin, ruhsat vermesi zaten yasal zorunluluk olan bir görevse ve memur bunu yerine getirmek için rüşvet alıyorsa, suç tam olarak oluşur.

Bu yazımızla birlikte daha önce yazmış olduğumuz Görevden Uzaklaştırma ve Hak Arama Yolları başlıklı yazımızı da okuyabilirsiniz.

Rüşvetin Tarafları ve Her Birinin Sorumluluğu

Rüşvet suçu, diğer birçok suçtan farklı olarak, iki tarafın karşılıklı anlaşmasıyla işlenen çift taraflı bir suç tipidir. Suçun gerçekleşebilmesi için hem rüşvet alan hem de verenin bilinçli olarak menfaat temin etmesi gerekir. Bu nedenle rüşvet suçunda yalnızca kamu görevlisi değil, menfaati sağlayan kişi de suçun faili olarak kabul edilir.

Rüşveti Alan Taraf: Kamu Görevlisi

Rüşvet suçunda asli fail genellikle kamu görevlisidir. Kamu görevlisi, görev alanına giren bir işi yapma, yapmama veya farklı şekilde yapma karşılığında menfaat elde ederse suç işlemiş olur. Kamu görevlisinin rüşvet aldığı ispatlandığında şu sonuçlar doğar:

• 4 yıldan 12 yıla kadar hapis cezası
• Görevden alınma ve memuriyetten men gibi idari yaptırımlar gündeme gelir.
• Rütbe, derece ve sicil gibi kazanımlar iptal edilebilir.
• Devlet memurları için ayrıca 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’na göre disiplin cezaları da uygulanır.

Rüşveti Veren Taraf: Özel Kişi veya Şirket

Rüşveti veren kişi, kamu görevlisinin göreviyle ilgili bir menfaat sağlamayı taahhüt eden kişidir. Bu kişi gerçek kişi olabileceği gibi, bir şirket temsilcisi veya tüzel kişi adına hareket eden bir yetkili de olabilir.

• Rüşvet veren kişi de aynı cezai sorumluluğa sahiptir.
• Rüşveti veren tüzel kişi adına hareket eden kişi ise, şirket de tüzel kişi sıfatıyla cezalandırılabilir.
• Bu durumda şirketin:
  • Kamu ihalelerine katılımı yasaklanabilir,
  • Faaliyeti durdurulabilir,
  • Ticaret sicilinden silinmesine kadar varan idari tedbirler

Aracı Kişi

Bazı rüşvet olaylarında, menfaati teklif eden ile kamu görevlisi arasında üçüncü bir kişi aracılık yapar. Bu kişi genellikle tanıdık, danışman, şirket yetkilisi ya da memurun yakın çevresinden biri olabilir.

• Aracı olan kişi, eğer rüşvet ilişkisini kurar ve aktif rol alırsa, hem rüşvet veren hem de alan kadar sorumludur.
• Ancak aracı kişi, suçu işlemeye katkı sağladıktan sonra pişmanlık gösterip yetkili makamlara başvurursa, ceza indirimi alabilir ya da tamamen kurtulabilir.

Gösterilen Üçüncü Kişi

Bazı durumlarda kamu görevlisi menfaati doğrudan kendisi için değil, bir yakını, ailesi ya da işaret ettiği üçüncü bir kişi için talep edebilir. Bu kişi de eğer rüşvetin varlığından haberdarsa ve kabul etmişse, suça iştirak etmiş sayılabilir.

Bu çok taraflı yapı nedeniyle rüşvet suçlarında yalnızca bir kişinin değil, birden fazla şahsın ve hatta tüzel kişiliğin birlikte yargılanması gerekebilir. Bu nedenle rüşvet dosyaları hem karmaşık hem de yüksek riskli ceza dosyalarıdır.

Rüşvet Suçunda Etkin Pişmanlık ve Cezadan Kurtulma Hükümleri

Rüşvet suçu, taraflar arasında anlaşmaya dayalı olarak işlense de, devletin kamu düzenine ve adalet sistemine olan güvenini sarsan bir suçtur. Bu nedenle yasa koyucu, bu suça katılmış ama sonradan pişmanlık gösteren kişilere bazı şartlar altında cezadan kurtulma veya cezada indirim imkânı tanımaktadır. Bu düzenlemeler, Türk Ceza Kanunu’nun 254. maddesinde yer alan etkin pişmanlık hükümleri ile sağlanmaktadır.

Etkin Pişmanlık Nedir?

Etkin pişmanlık, suça katılan kişinin, suçun tamamlanmasından sonra kendi isteğiyle yetkili mercilere başvurup suçun ortaya çıkarılmasına yardımcı olmasıdır. Bu durumda kişi, işlediği suçtan dolayı bazı avantajlar elde edebilir.

Rüşvet Suçunda Etkin Pişmanlık Şartları

TCK madde 254’e göre, rüşvet suçunda etkin pişmanlık hükümlerinden faydalanmak için şu şartların oluşması gerekir:

1. Suçun ortaya çıkmasından önce bildirim:
   • Rüşvet anlaşmasına katılan veya bu suça aracılık eden kişi, eğer suçu yetkili makamlara bildirmişse, hakkında ceza verilmez.
2. Suçun ortaya çıkmasından sonra ama soruşturma başlamadan önce bildirim:
   • Bildirim suç ortaya çıktıktan sonra ama henüz soruşturma başlamamışken yapılırsa, verilecek cezada indirim yapılır.
3. Soruşturma başladıktan sonra ama kovuşturma başlamadan önce bildirim:
   • Bu durumda hâkim, etkin pişmanlık hükümlerini takdirine bağlı olarak uygulayabilir. İndirim oranı olayın niteliğine ve kişinin katkısına göre belirlenir.
4. Yalnızca bir tarafın etkin pişmanlık göstermesi:
   • Taraflardan biri rüşveti teklif ettiğini veya aldığını bildirirse, yalnızca bu kişi etkin pişmanlıktan faydalanır. Diğer taraf faydalanamaz.
5. Aracı kişinin etkin pişmanlığı:
   • Rüşvete aracılık eden kişi, olayı yetkililere bildirdiği takdirde cezadan tamamen kurtulabilir.

Etkin pişmanlık, rüşvet suçlarının gizli yapısını bozmada etkili bir araçtır. Bu nedenle yasalar, suçu kendi rızasıyla ortaya çıkaran kişilere önemli cezai avantajlar tanımıştır.

Rüşvet Suçunda Yargılama Süreci ve Dikkat Edilmesi Gerekenler

Rüşvet suçu, diğer ceza davalarına kıyasla hem karmaşık hem de delil toplama açısından zorluk içeren bir suç tipidir. Çünkü taraflar genellikle anlaşmalı hareket ettiğinden, olayın ispatı somut delillere dayanmadıkça kolay değildir. Bu nedenle rüşvet suçlarında hem savcılık hem de sanık açısından yargı süreci çok dikkatli yürütülmelidir.

Soruşturma Aşaması

Rüşvet iddiası genellikle:

• Şikâyet üzerine,
• İhbar yoluyla,
• Etkin pişmanlıkla suçu bildiren kişi sayesinde,
• Ya da kolluk kuvvetlerinin yaptığı teknik takiplerle ortaya çıkar.

Savcılık, suçun işlendiğine dair yeterli şüphe oluşursa resen soruşturma başlatır.

Delil Toplama Sürecinde Kullanılan Yöntemler:

• Gizli soruşturma tedbirleri (örneğin teknik dinleme, gizli kamera),
• Tanık beyanları,
• Banka hareketleri ve hesap incelemeleri,
• Gizli soruşturmacı görevlendirme (CMK m.139),
• Bilişim kayıtları (e-posta, mesaj, WhatsApp vb. yazışmalar).

Kovuşturma Aşaması

Savcılık iddianame düzenlerse, dosya ilgili ağır ceza mahkemesinde görülür. Mahkeme, delilleri değerlendirir, tarafları dinler ve rüşvet suçunun unsurlarının oluşup oluşmadığına karar verir. Bu nedenle ceza davalarında uzman bir Ankara ağır ceza avukatı ile yola devam etmeniz önemli olabilir.

Yargılama sürecinde dikkat edilmesi gereken hususlar:

• Rüşvetin “görevle ilgili” olması gerekir. Aksi hâlde suçun vasfı değişebilir.
• Tarafların iradesi zorlanmış mı yoksa özgür mü? (tehdit, baskı vs.)
• Etkin pişmanlık hükümleri uygulanabilir mi?
• Suçun delillendirilmesi ne kadar güçlü?

Karar ve Ceza Aşaması

Mahkeme, eğer rüşvet suçu sabit görülürse:

• Her iki tarafa da 4 yıldan 12 yıla kadar hapis cezası
• Menfaatin miktarı, failin konumu, suçun işleniş şekli cezayı etkiler.
• Etkin pişmanlık uygulanacaksa, cezadan indirim yapılır veya ceza verilmez.

Ek olarak şu sonuçlar da doğabilir:

• Kamu görevinden çıkarılma,
• Rütbe ve sicil iptali,
• Tüzel kişiler için faaliyet yasağı.

Rüşvet Suçunun Hukuki ve Toplumsal Sonuçları

Rüşvet suçu yalnızca ceza hukuku bakımından bireyleri etkileyen bir durum değil, aynı zamanda toplumsal güveni zedeleyen ve kamu yönetiminde ciddi tahribat yaratan bir yolsuzluk biçimidir. Bu nedenle rüşvetin sonuçları hem bireysel hem de kurumsal düzeyde ağır olur.

Hukuki Sonuçlar

Rüşvet suçunun ispatlanması hâlinde fail hakkında doğrudan ve dolaylı birçok yaptırım uygulanır. Bunlar hem ceza hukuku hem de kamu hukuku açısından değerlendirilir:

• Hapis cezası: 4 yıldan 12 yıla kadar.
• Kamu görevinden men: Özellikle memurlar için görevine son verilmesi, kamu hizmetinden yasaklanması gibi sonuçlar doğar.
• Tüzel kişi yaptırımları: Eğer rüşvet tüzel kişi lehine işlenmişse, şirketin ihalelere katılması yasaklanabilir, faaliyet izni iptal edilebilir.
• Sicil etkisi: Rüşvet mahkûmiyeti sabıka kaydına işlenir ve ileride kamu görevine girişte, şirket temsilciliğinde veya bazı lisanslı mesleklerde engel oluşturur.
• Disiplin cezaları: Memurlar hakkında ayrıca 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu uyarınca disiplin hükümleri uygulanır.

Toplumsal Sonuçlar

Rüşvet, toplumun devlete ve kamu kurumlarına olan güvenini zedeler. Özellikle belediyelerde, emniyet birimlerinde, adliye ve vergi dairelerinde bu tür olayların duyulması, vatandaşta adalet duygusunun yıpranmasına neden olur.

• Kamu güveninin sarsılması: Vatandaşlar “adil işlem” beklentisini kaybeder.
• Kurumsal yozlaşma: Rüşvetin yaygınlaşması, liyakat yerine çıkar ilişkilerinin belirleyici olmasına neden olur.
• Ekonomik sonuçlar: Rüşvetle iş yapan firmalar, rekabeti bozar ve sağlıklı ekonomik gelişmeyi engeller.
• Uluslararası itibarsızlaşma: Rüşvet olayları, ülkenin uluslararası endekslerde yolsuzluk algısını artırır ve doğrudan yabancı yatırımları olumsuz etkiler.

Mağdur Tarafın Belirsizliği

Rüşvet suçunda doğrudan bir mağdur çoğu zaman gösterilemez. Bu da kamu zararı ile sonuçlanan bu fiillerin takibinde savcılıkların resen hareket etmesini zorunlu kılar. Yani bireyler şikâyet etse de etmese de, savcılık bu suçu soruşturmakla yükümlüdür.

Ankara Rüşvet Avukatının Davadaki Hayati Rolü

Rüşvet suçlamasıyla yargılanan bir kişinin profesyonel hukuki destek alması bir tercih değil, zorunluluktur. Uzman bir avukatın bu süreçteki rolü şunlardır:

Delillerin Hukuka Uygunluğunu Denetlemek: Telefon dinlemeleri, aramalar ve diğer delillerin yasal prosedürlere uygun alınıp alınmadığını denetler. Hukuka aykırı bir delil, dosyadan çıkarılarak lehinize büyük bir avantaj sağlayabilir.

Suç Vasfını Doğru Belirlemek: Eyleminizin rüşvet mi, yoksa daha az ceza gerektiren görevi kötüye kullanma gibi başka bir suç mu olduğunu tespit eder. Doğru hukuki nitelendirme, alacağınız cezayı doğrudan etkiler.

Etkin Pişmanlık Sürecini Yönetmek: Eğer koşulları varsa, etkin pişmanlık hükümlerinden yararlanarak ceza almamanızı veya cezanızda indirim yapılmasını sağlamak için doğru zamanda doğru adımları atar.

Etkili Bir Savunma Stratejisi Kurmak: Mahkeme aşamasında, toplanan delilleri çürütmek, tanıkları sorgulamak ve masumiyetinizi veya eyleminizin daha hafif nitelikte olduğunu ispatlamak için güçlü bir savunma hattı oluşturur.

Rüşvet Suçuna Bakan Avukatlar

Rüşvet gibi kamu yönetiminin işleyişine dair suçlar, sadece kanun metnini değil, aynı zamanda idarenin ve mahkemelerin düşünce yapısını da anlamayı gerektirir. Aslan Duran Hukuk Bürosu olarak, bu alandaki davalara özgün bir bakış açısıyla yaklaşıyoruz. Ankara rüşvet suçuna bakan avukatlar arasında doğru seçimi yapmak, davanızın kaderini doğrudan etkiler.

Kurucu ortağımız Av. Şerife Duran‘ın eski hakim olarak görev yapmış olması, bir rüşvet dosyasındaki delilleri, bir hakimin gözünden değerlendirme yeteneği kazandırmaktadır. Bir delilin ne kadar güçlü olduğu, niyetin nasıl yorumlanacağı ve mahkemeyi neyin ikna edeceği konusundaki bu öngörü, savunma stratejimizin temelini oluşturur. Bu tecrübeyi, Ankara ağır ceza avukatı olarak uzmanlaşmış olan Av. Yasemin Berna Aslanbay‘ın dinamik ve titiz dava takibiyle birleştiriyoruz.

Çankaya‘daki ofisimizden, rüşvet suçlamasıyla karşı karşıya olan müvekkillerimize, adil yargılanma haklarını sonuna kadar savunmak için hizmet veriyoruz.

Aşağıda listede Ankara ve Çankaya bölgesi için cinsel suçlara bakan en iyi avukatların listesi vardır.

	Adı Soyadı	Adresi	Telefonu	İncele
avukat şerife duran	Av. Şerife Duran	Kızılırmak Mah. Ufuk Üniversitesi Cad. No : 18 Ambrossia Plaza Kat : 7 D: 58 Çankaya / ANKARA	+90 552 846 9430	İncele
avukat yasemin berna aslanbay	Av. Yasemin Berna Aslanbay	Kızılırmak Mah. Ufuk Üniversitesi Cad. No : 18 Ambrossia Plaza Kat : 7 D: 58 Çankaya / ANKARA	+90 552 846 9430	İncele

Sonuç ve Avukat Desteğinin Önemi

Rüşvet suçu, kamu düzenini, yönetim adaletini ve vatandaş-devlet ilişkisini doğrudan etkileyen en ciddi yolsuzluk suçlarından biridir. Suçun tarafları genellikle karşılıklı rıza ile hareket ettiğinden, ortaya çıkarılması ve yargılaması teknik ve delil yönünden oldukça hassastır. Bu nedenle hem rüşvetle suçlanan hem de mağdur olduğunu düşünen taraflar için sürecin hukuka uygun yürütülmesi son derece önemlidir.

Özellikle kamu görevlileri açısından yalnızca hapis cezası değil, görevden çıkarma, memuriyetten men, rütbe iptali gibi yaşamı doğrudan etkileyen idari yaptırımlar söz konusu olabilir. Aynı şekilde, rüşvet veren gerçek veya tüzel kişiler de ağır cezai ve ticari yaptırımlarla karşılaşabilir. Bu noktada, hatalı bir savunma stratejisi hem özgürlük hem de mesleki kariyer açısından telafisi imkânsız sonuçlara neden olabilir.

Dolayısıyla, rüşvet suçu ile karşı karşıya kalan kişilerin veya hakkında işlem başlatılan kurumların mutlaka ceza hukuku ve kamu hukuku alanında uzman bir avukattan, ankara ceza avukatı destek almaları tavsiye edilir. Nitelikli bir avukat, sürecin her aşamasında hak kayıplarını önleyecek şekilde strateji belirleyecek ve etkin pişmanlık gibi fırsatları en iyi şekilde değerlendirecektir.

Unutulmamalıdır ki; rüşvetle mücadele yalnızca bireylerin değil, toplumun ve devletin ortak sorumluluğudur.